چهل و ششمین نشست تخصصی  : چالش های زیست محیطی در دریای خزر هفدهم اسفندماه 1389 سخنران: جناب آقای دکتر ناصر حاجی زاده ذاکر، استادیار مهندسی محیط زیست دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران    نمایش  اسلایدهای پایان نامه کارشناسی ارشد آقای مهدی شایسته،دانش آموخته سیاستگذاری عمومی خلاصه نشست:
	نشست چهل و ششم چالش‌های زیست‌محیطی دریای خزر چهل و ششمین نشست تخصصی برنامه اوراسیای مرکزی، با عنوان «چالش‌های زیست‌محیطی دریای خزر» 17 اسفند 1389، در سالن مرکز مطالعات عالی بین‌المللی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران برگزار شد. سخنرانان این نشست آقای دکتر حاجی زاده استاد دانشکده محیط‌زیست دانشگاه تهران و آقای شایسته کارشناس ارشد سیاستگزاری عمومی بودند. درابتدای نشست، خانم دکتر کولایی مدیر برنامه اوراسیای مرکزی ضمن تشکر از مهمانانی که دعوت برنامه اوراسیای مرکزی را پذیرفته و در نشست حضور پیدا کرده‌اند، از دکتر حاجی‌زاده دعوت کرد تا به بیان دیدگاههای خود بپردازد. آقای دکتر حاجی‌زاده پس از بیان نکاتی کلی درمورد آلودگی دریاها و عوامل مختلفی که باعث آلودگی دریاها می‌شود به وضعیت آلودگی دریای خزر اشاره کرد و ضمن برشمردن خصوصیات دریای خزر گفت: «دریای خزر یک توده آبی داخل خشکی است و اگر از نظر مهندسی به آن نگاه کنیم یک حالت خاصی را به وجود می‌آورد. این دریا برخلاف دریای باز که به محیط باز وصل است و به‌علت تبادلات حجمی که با محیط انجام می‌دهد و باعث می‌شود که آب‌های آلوده از این دریاها خارج شود، دریایی با محیط بسته است که باعث می‌شود آلودگی زیادتری را داشته باشد. یکی دیگر از خصوصیات دریای خزر این است که سطح آب دریای خزر از سطح آب اقیانوس‌ها پایین‌تر است. این دریا در مقایسه با خلیج فارس از عمق زیادی برخوردار است. در حالی که بیشترین عمق خلیج فارس 100 متر است، بیشترین عمق در دریای خزر به 1000 متر می‌رسد». آقای دکتر حاجی‌زاده با بیان این که به‌صورت کلی دریای خزر به سه قسمت شمالی به عمق کم، قسمت میانی به عمق زیاد و قسمت جنوبی با عمق خیلی زیاد تقسیم می‌شود، گفت: «عمیق‌ترین بخش دریای خزر بخش جنوبی آن است که سواحل ایران در این منطقه قرار دارد و باید گفت که منطقه کم‌عمق کنار ساحل در ایران خیلی باریک است و بلافاصله عمیق می‌شود. کل سواحل دریای خزر حدود 7000 کیلومتر مربع است که از این مقدار سهم قزاقستان 2300، روسیه 1500، ترکمنستان 1200، ایران 1000 و آذربایجان 800 کیلومتر مربع است. حدود 130 رودخانه‌ به دریای خزر می‌ریزد که بیشتر این ورودی‌ها از قسمت شمالی دریای خزر صورت می‌گیرد. این رودخانه‌ها حدود 300 میلیون مترمکعب آب وارد دریای خزر می‌کنند که 80 درصد آن از راه ولگا صورت می‌گیرد. رودخانه ولگا یکی از بزرگترین منشاءهای آلودگی در دریای خزر است. از رودخانه‌های ایران نیز حدود 4- 5 درصد آب وارد دریای خزر می‌شود.

 

 

یکی دیگر از خصوصیات دریای خزر تغییرات درجه حرارت است که این تغییرات بر اکو سیستم دریای خزر فشار وارد می‌کند. درحالی‌که در زمستان قسمت شمالی دریای یخ زده است، در قسمت جنوبی که سواحل ایران قرار دارد درجه دمایی بین 12-11 درجه است. البته این درجه حرارت در فصل تابستان کمتر می‌شود و به 26-24 درجه می‌رسد». وی در ادامه به اهمیت جریانات دریای خزر از نظر محیط‌زیستی اشاره کرد و گفت: «جریانات دریایی در دریای خزر خیلی مهم هستند. وقتی می‌خواهند محیط‌زیستی را تحلیل کنند و ظرفیت آن را دربرابر آلودگی در نظر بگیرند جریانات دریایی یک فاکتور اساسی است. ما در دریای خزر شاهد یک جریاناتی برخلاف عقربه‌های ساعت هستیم. به این صورت که هرچه آلودگی در منطقه جمهوری آذربایجان بیشتر می‌شود این آلودگی از سواحل ایران سر درمی‌آورد».

آقای دکتر حاجی‌زاده با اشاره «نوسانات تراز آب» به‌عنوان یکی از خصوصیات دریای خزر که می‌تواند سبب بروز مشکلاتی در زمینه افزایش آلودگی در این دریا شود، گفت: «اگر ورودی‌های آب این دریا بیشتر شود، سطح آب دریا بالاتر می‌رود و ناگهان بخش زیادی از سواحل دریای خزر به‌خصوص در قسمت‌های شمالی زیر آب می‌رود. این امر باعث می‌شود که تمام آلودگی‌هایی که در این مناطق هستند وارد آب دریا شوند. اثر دیگر این بالا آمدن آب این است که به‌عنوان مثال در سال‌های گذشته با بالا آمدن سطح آب دریای خزر بسیاری از مناطق مسکونی در کنار سواحل ایران متلاشی شدند. پایین آمدن سطح آب دریای خزر نیز باعث بروز مشکلاتی از قبیل شوری بیش از حد آب آن می‌شود که بسیاری از موجودات دریایی نمی‌توانند این شوری را تحمل کنند».

وی همچنین در مورد تفاوت دریای خزر با دریاهای باز گفت: «یکی دیگر از تفاوت‌های دریای خزر با دریاهای باز مثل خلیج فارس این است که در دریای خزر جزر و مد نداریم. در صورتی‌که در دریاهای باز جریان جزر و مد یک کمک زیست‌محیطی است و چون دریای خزر از آن محروم است فشار زیادی به محیط‌زیست این دریا وارد می‌شود». وی به محیط‌زیست دریای خزر به عنوان یکی از نادرترین انواع محیط‌زیست در جهان که به‌علت ایزوله بودن آن خصوصیات خاصی دارد که ویژگی‌های خاصی را پیدا می‌کند، اشاره کرد و گفت: «این دریا حدود 400 گونه آبزی دارد و حدود 115 گونه ماهی در آن زیست می‌کنند که مهمترین آن‌ها ماهیان خاویاری است. اما نکته‌ای که درمورد آلودگی محیط‌زیست دریای خزر وجود دارد این است که درمورد محیط‌زیست این دریا یک اجماع جهانی وجود دارد، تمام ادبیات غربی درزمینه محیط‌زیست اشتراک‌نظر دارند که محیط‌زیست دریای خزر در اثر فعالیت‌های انسانی به‌شدت تحت فشار است». وی عواملی همچون گسترش فعالیت‌های نفت و استخراج آن، حوادث ناشی از بروز لکه‌های نفتی، فعالیت کشتی‌ها، تخلیه مستقیم فاضلاب‌ها، تخلیه آلودگی‌های صنعتی و کشاورزی و ساختن سد بر روی رودخانه‌هایی که به دریای خزر می‌ریزند را در ایجاد آلودگی در دریای خزر موثر دانست.

آقای دکتر حاجی زاده در پایان درباره چگونگی محافظت از محیط‌زیست دریای خزر به عواملی از قبیل «همکاری‌های منطقه‌ای، ایجاد قوانین برای محافظت از محیط‌زیست دریایی و مبارزه با آلودگی، گسترش تحقیقات دریایی و شناخت بیشتر و دقیق‌تر از دریا، افزایش سطح آگاهی عمومی و آگاهی مسئولان امر، توسعه ساختارهای لازم در سطح کشورها و سازماندهی امر آموزش و تأمین بودجه لازم» اشاره کرد و خاطرنشان کرد: «تجارت دریای خزر به عزم ملی و منطقه‌ای کشورهای منطقه بستگی دارد و در حال حاضر بحث حاکمیت دریای خزر یکی از موانع جدی درجهت همکاری‌های منطقه‌ای شده است».

آقای شایسته سخنران بعدی این جلسه بود که صحبتهای خود را همراه با نمایش اسلاید آغاز کرد و گفت: «دریای خزر آلوده‌ترین دریای جهان است. مشکلات زیست‌محیطی دریای خزر و مناطق ساحلی، منعکس‌کننده توسعه نامتوازن اقتصادی بدون توجه به الزام‌های زیست‌محیطی در خط ساحلی و حوضه‌های آبریز آن است. آلودگی‌های زیستی دریای خزر در سال‌های گذشته، روندی رو به رشد داشته است. آلودگی‌های زیستی دریای خزر ناشی از ورود مواد آلاینده‌ای است که از راه سواحل وارد دریا می‌شود. کاهش مسائل و مشکلات زیست‌محیطی دریای خزر بدون توجه به رویکرد یکپارچه امکان‌پذیر نیست. در ساختار پیچیده مناطق ساحلی، حکومت تنها یکی از بازیگرانی است که وظیفه هماهنگی بین بازیگران مختلف برای رسیدن به توسعه پایدار در مناطق ساحلی را بر عهده دارد».

وی به ابعاد و محدوده جغرافیایی دریای خزر اشاره کرد و گفت: «دریای خزر بزرگ‌ترین دریاچه جهان است که دارای سطحی معادل حدود 27 متر پایین‌تر از تراز دریا‌‌های آزاد است. طول آن بین 1030 تا 1200 کیلومتر و عرض آن بین 208 تا 480 کیلومتر (متوسط 344 کیلومتر) است. مساحت آن با توجه به تغییرات سطح آب متفاوت بوده و حدود 378 هزار کیلومتر مربع است. عمق متوسط این دریا حدود 180 متر است که در قسمت‌های جنوبی به حدود 1000 متر و در قسمت‌های شمالی تنها به چندین متر می‌رسد. طول خط ساحلی این دریا حدود 6440 کیلومتر است که از این مقدار بیش از 5300 کیلومتر آن در کشور‌‌های همسایه شمالی و حدود 1000 کیلومتر آن، خط ساحلی ایران است.

 این طول با محاسبه خط ساحلی داخل قسمت‌های آبی متصل به دریا، مانند خلیج گرگان است. درصورت حذف آن، طول دقیق ساحلی مستقیم دریای خزر در سواحل ایران حدود 740 کیلومتر است. سواحل دریای مازندران به‌دلیل برتری خوش آب‌وهوایی، چشم‌اندازی زیبا و دسترسی به دریا با ساحل شنی‌، همجواری با پایتخت، با تقاضای گسترده‌ای برای اوقات فراغت و ساخت خانه‌ دوم روبرو است. همین امر عاملی برای نادیده گرفتن حریم 60 متری سواحل و به‌دنبال آن افزایش مشکلات زیست‌محیطی دریای خزر شده است».

آقای شایسته در ادامه صحبتهای خود با اشاره به چالش‌های زیست‌محیطی دریای خزر عوامل موثر در آلودگی دریای خزر را به چند دسته تقسیم کرد:

 

تخلیه پسماندهای خانگی، صنعتی، کشاورزی

پساب‌های کشاورزی یکی دیگر از عوامل آلودگی آب‌های ساحلی است، مصرف کود شیمیایی به‌ویژه اوره، فسفات، آمونیوم در مناطق ساحلی جنوب دریای خزر بیش از استانداردهای جهانی است. پسماندهای مزارع شالیکاری از راه آب رودخانه‌ها وارد دریا می‌شود و به‌دلیل برخورداری از مواد مغذی و املاح سبب رشد آبزیان مخرب و زیان بار می‌شود. براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی 3/20 درصد آفت کش‌هایی که در ایران استفاده می‌شود به‌شدت خطرناک است. توسعه شهرنشینی و افزایش جمعیت مناطق ساحلی باعث افزایش فاضلاب و زباله شده است. علاوه بر آلودگی‌های صنعتی که از راه رودخانه‌ها به دریا می‌ریزد، فاضلاب‌های شهری و روستایی نیز از راه چاه‌های جذبی، به داخل دریا زهکشی می‌شوند. سالانه بیش از 107 میلیون مترمکعب فاضلاب شهری 6 شهر در استان‌های گیلان و مازندران به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم به سواحل دریا می ریزند.

 

اثرات زیست‌محیطی گردشگری ساحلی

تفریح‌گاه‌های ساحلی به‌دلیل برخورداری از آب، نور خورشید، غذای دریایی، هوای مناسب، زمین‌های شنی، چشم‌انداز جذاب اولیه به‌صورت فزاینده‌ای به‌عنوان مقصدی محبوب، برای توریست‌ها مطرح هستند بزرگترین تهدید ناشی از افزایش توریسم بدون شک از نبود سیستم حمل و نقل مورد نیاز به‌ویژه در مکان‌هایی که توریست‌ها کمتر کنترل می‌شوند، حاصل می‌شود. توسعه فیزیکی گردشگاه‌ها، سوخت مصرفی توسط هتل‌ها برای سیستم‌های گرمایشی، هواپیماهای آموزشی، اتوبوس‌ها، تاکسی و ماشین‌ها، استفاده بیش از حد از منابع آبی، از نتایج توسعه نامناسب توریسم هستند.

 

هجوم گونه‌های مهاجم دریایی

دریای خزر به سبب تنوع گونه‌های دریایی دارای ارزش‌های اکولوژیکی و اقتصادی بسیاری است. رابطه علّی بین کاهش ذخایر ماهی کیلکا و حضور شانه‌دار مهاجم در خزر وجود دارد. صنعت صید و صیادی در سواحل جنوبی خزر در سال‌های 1379 تا 1383 خسارتی بالغ بر 5/962 میلیارد ریال را متحمل شد. دریای خزر از راه کانال ولگا-دن با اقیانوس‌های جهان رابطه دارد که سبب ورود گونه‌های مهاجم از راه آب توازن کشتی به دریای خزر شده است. ورود این گونه به دریای خزر باعث ایجاد تغییر در ترکیب کمی و کیفی ژئوپلانکتون‌ها و کاهش فراوانی برخی گونه‌های ماهیان پلانکتون‌خوار به‌ویژه ماهیان کلیکا و کاهش فک خزر و ماهیان خاویار شده است.

 

مشکلات زیست محیطی نوسان آب دریای خزر

اثرات زیست‌محیطی بالا آمدن آب دریای خزر عبارتند از: 1- تخریب واحدهای مسکونی، تجاری و اداری کنار سواحل و به زیرآب رفتن زمین‌های کشاوزری. 2- اختلال در سیستم دفع زباله و آب‌های سطحی. 3- ورود آلودگی سطحی سواحل به دریا و تشدید آلودگی میکروبی آب‌های ساحلی. 4-.بالا رفتن میزان مواد مغذی درون آب سواحل و تکثیر آبزیان مخرب دریایی. 5- تغییر شرایط زیست‌محیطی سواحل و اکولوژی خاص و تهدید زیست‌گاه‌های حاشیه دریا 6- ورود آب‌های شور به تالاب‌های کنار دریا و شور شدن اراضی کنار ساحل و زمین‌های کشاورزی. 7- افزایش میزان فرسایش زمین‌های ساحلی.

 

اثرات زیست محیطی نیروگاه نکا

نیروگاه نکا سالانه حدود 57/1 ملیارد تن از آب دریای خزر را برداشت می‌کند و پس از انجام عمل خنک‌کاری دوباره در دریا تخلیه می‌کند. همچنین قسمت‌های حفاظت از سیستم‌های خنک‌کن از کلر استفاده می‌کنند که همراه آلودگی‌های ورودی از سایر بخش‌های نیروگاه درنهایت به دریا می‌ریزند. در این نیروگاه به‌علت نامناسب بودن سیستم‌های دفع مواد زائد و ورود آب ژاوال و ورود آن به دریا، ماهیان بر اثر آب آلوده و سایر مواد شیمیایی از بین می‌روند.

 

مشکلات زیست‌محیطی طرح‌های سالم‌سازی سواحل

غرق شدن در دریا دومین علت مرگ، بعد از حوادث جاده‌ای در جهان است. در ایران غرق شدن در برخی مواقع از تعداد کشته‌های حوادث رانندگی پیشی می‌گیرد. براساس اعلام فدراسیون نجات غریق و غواصی ایران درطول 5 سال از ابتدای 1383 تا پایان 1388 تعداد 1086 نفر در سواحل دریای خزر غرق شده‌اند. براساس این آمار استان مازندران بیشترین غرق‌شدگان و نجات‌یافتگان را داشته است. در آمار اعلام شده، بیشترین غرق‌شدگان مربوط به سال 1387 در استان مازندران است که 162 نفر از گردشگران جان خود را از دست داده‌اند.

 

آلودگی‌های نفتی

مرگ آبزیان دریایی از اثرات آلوده شدن آب دریا به‌وسیله نفت است. از آنجاکه نفت خام یک ماده خالص نیست و در آن انواع هیدروکربن و مواد شیمیایی مختلف وجود دارد، هنگامی‌که دریا آلوده به مواد نفتی می‌شود، مواد سبکتر، به‌سرعت تبخیر می‌شوند و جو را آلوده می‌کنند. بخشی از آن به‌صورت ذرات معلق در دریا شناور و باعث مرگ ماهیان می‌شود. نفت جذب پوست آبزیان دریایی شده و مقداری نیز رسوب کرده و باعث آلودگی دریا می‌شود. قسمتی نیز به‌شکل لایه نازکی در سطح دریا قرارگرفته از نفوذ نور خورشید جلوگیری می‌کند. در‌نهایت بخشی نیز به‌ توده‌های نفتی تبدیل می‌شود که در اثر جریان آب و باد در سواحل رسوب می‌کنند.

پس از صحبت‌های آقای شایسته، خانم دکتر کولایی در پاسخ به پرسش یکی از دانشجویان درمورد خشک‌شدن دریاچه آرال گفت: «برنامه‌ریزی غلط برنامه‌ریزان زمان اتحاد شوروی و مصرف بی‌رویه از آب ورودی این دریاچه درنتیجه جنون به تولید پنبه بدون درنظر گرفتن پیامدهای زیست‌محیطی آن باعث خشک شدن این دریاچه شد». وی با تاکید براین موضوع که در جوامع درحال توسعه برنامه اول اجرا می‌شود و بعد از آن نتایج آن اجرا بررسی
می‌شود، گفت: «هدف ما ترویج آگاهی و توجه دادن نخبگان، تصمیم‌گیرندگان و افکار عمومی به بحرانی است که در حال حاضر در دریای خزر اتفاق می‌افتد». خانم دکتر کولایی همچنین به گزارش یونسکو که در آن «چشم‌انداز زیست‌محیطی دریای خزر را در دهه‌های بعد تیره و تار ارزیابی کرده است»، اشاره و تأکید کرد: «وظیفه ما به‌عنوان دانشگاهی این است که این نکات را مطرح کنیم و تلاش کنیم توجه جدی، عملی، اجرایی و تخصیص بودجه‌های مناسب به این امر مورد عمل قرار گیرد».

ایشان در پایان جلسه ابراز امیدواری کرد که در نشست‌های بعدی بتوان ابعاد دیگری از مسائل زیست‌محیطی و همچنین موضوع کنوانسیون تهران را با کمک متخصصین وزارت خارجه و دیگر دستگاه‌ها بررسی کرد. خانم دکتر کولایی همچنین ابراز امیدواری کرد که این نشست‌ها و طرح این چالش‌ها بتواند به بهبود وضع موجود و بکارگیری روش‌ها و سیاست‌ها و اجرای برنامه‌هایی که روند تخریب این دریا را کاهش دهد کمک کند