بسمه تعالی

 

نشست «افراط گرایی در آسیای مرکزی» از سوی گروه پژوهشی مطالعات اوراسیای مرکزی دانشگاه تهران و بنیاد مطالعات قفقاز با سخنرانی آقایان دکتر علی اشرف مجتهد شبستری (نخستین سفیر جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان و رییس انجمن دوستی ایران و تاجیکستان) و محسن محمدی (رییس اداره دوم مشترک المنافع و قفقاز وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران) از ساعت 14:30 تا 16:30 دوشنبه 4 خردادماه 1394 در سالن مرکز مطالعات عالی بین المللی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران برگزار شد.

در ابتدای این نشست دکتر الهه کولایی مدیر گروه پژوهشی مطالعات اوراسیای مرکزی دانشگاه تهران ضمن خیرمقدم به میهمانان و شرکت کنندگان در نشست منطقه آسیای مرکزی را واجد اهمیت بالایی برای کشورمان دانست و تاکید کرد که متاسفانه بسترهای مناسبی برای گسترش افراط گرایی به نام دین در آسیای مرکزی وجود دارد. دکتر کولایی درباره روندهای منطقه آسیا مرکزی تصریح کرد: در آسیای مرکزی تحولاتی در جریان است که این منطقه را به یکی از پر چالش ترین مناطق جهان تبدیل کرده است. آثار و پیامدهای تحولات این منطقه در عرصه های وسیع در حال گسترش است.

او ادامه داد: موضوع افراط گرایی اسلامی در آسیای مرکزی برخلاف باورها، شناخت و دیدگاه هایی است که ما به آن اعتقاد داریم و باید بدانیم که این جریان چگونه شکل گرفته، چگونه گسترش پیدا کرده و زمینه های رشد آن چه چیزی بوده است. درباره تحولات آسیای مرکزی شناختن این زمینه ها بسیار مهم است.

استاد گروه مطالعات منطقه ای دانشگاه تهران در خصوص عدم دسترسی به آموزه های دینی درست در آسیای مرکزی گفت: در طول 70 سال تلاش شد تا در آسیای مرکزی باورهای دینی از بین بروند؛ در چارچوب نگاهی که دولت کمونیستی در مسکو و این مناطق نسبت به اسلام داشت، این باور وجود داشت که با استفاده از همه ابزارهای قدرت نرم و سخت توامان باید به ریشه کن کردن اسلام در این مناطق پرداخت. آنها نه فقط از زور و سرکوب بلکه از همه نهادهای آموزشی، پرورشی و هنر و همه امکاناتی که می توانست به تغییر نگرش دینی مردم کمک کند، استفاده کردند تا اسلام را در آسیای مرکزی و مناطق مسلمان نشینی که تحت کنترل داشتند از بین ببرند.

دکتر کولایی در پایان اظهار کرد: آنچه که در طول تمام سالهای بعد از فروپاشی مطرح شد و تحولات گوناگونی که در این مناطق از جنگ داخلی تاجیکستان و بعد از اتفاقات یازده سپتامبر اتفاق افتاد نشان داد که بسترهای مناسبی برای گسترش افراط گرایی به نام دین در این مناطق وجود دارد که امروز به تهدید جدی تبدیل شده است و گروه هایی مانند داعش بسیاری از جوانان را جذب کردند. بحث انتقال نگرش این گروه ها از مناطق درگیر در موضوع افراط گرایی به داخل آسیای مرکزی، قفقاز و روسیه یک تهدید جدی به شمار می آید.

در ادامه نشست دکتر علی اشرف مجتهد شبستری تاکید بر فعالیتهای فرهنگی و دینی منطقه ای را زمینه ساز ممانعت از اشاعه پدیده افراط گرایی مذهبی در منطقه دانست.

علی اشرف مجتهد شبستری درباره اسلام زدایی در آسیانه مرکزی اظهار کرد: آسیای مرکزی جزو اولین مناطقی است که به اسلام گروید و نوشتن تفاسیر کلام الله مجید در ابتدا از شهر بخارا شروع شد، بنابراین اسلام برای آسیای مرکزی موضوع جدیدی نیست. از سوی دیگر هر چند که پروژه اسلامزدایی شوروی به موفقیت کامل نرسید اما به هر حال مردم آسیای مرکزی نظیر سایر مسلمانان شوروی به مدت 70 سال از تعالیم دینی دور بودند و به طور قطع اجرای برنامه های اسلامزدایانه ی شوروی تاثیراتی در پی داشت که همین فقر آگاهیهای مذهبی زمینه ساز موفقیت نسبی مبلغان افراط گرایی در منطقه شد.

او در ادامه توضیح داد: من اولین دیپلماتی بودم که وارد تاجیکستان شدم و در آن زمان جیمز بیکر وزیر خارجه وقت آمریکا سفر کوتاهی به دوشنبه انجام داد و اعلام کرد چون ایران وارد تاجیکستان شده و در اینجا سفارتخانه دارد، آمریکا نیز باید به این کشور ورود پیدا کند. یک ماه بعد آن‌ها نیز سفارت خود را در این کشور تاسیس کردند.

سفیر سابق ایران در تاجیکستان، جنگ داخلی تاجیکستان را مخرب دانست و تصریح کرد:‌ جنگ داخلی در این کشور از موضوعی ساده شروع شد. در ابتدا 200 جوان تاجیک در اعتراض به بی ‌احترامی رییس مجلس این کشور به یکی از وزیران تجمعی ترتیب دادند اما به دلیل بی ‌توجهی به این اعتراضات هر روز بر جمعیت معترضان افزوده شد و با توجه به ظرفیتهای برافروخته شدن آتش اختلافات داخلی در ایام مذکور، این فرآیند در نهایت به جنگ داخلی در این کشور منجر شد که تا امروز نیز تاجیکستان و حتی منطقه به نوعی تاوان جنگ مزبور را می‌دهند.

رییس انجمن دوستی ایران و تاجیکستان افزود: دانش اسلامی در میان مردم آسیای میانه در مقایسه با مردم ایران و افغانستان و کشورهای عربی کمتر است و آنهم به دلیل قطع شدن ارتباط این مردم با منابع مکتوب دینی شان در دوره شوروی است. به هر روی در دوره شوروی دو بار خط عوض شد. نخست به لاتین و سپس به سیرلیک و نتیجه این شد که ارتباط این مردم با متون اسلامی قطع شد و محدودیتهایی که دولت شوروی در برابر فعالیتهای علما و متفکران اسلامی ایجاد نمود و مردم را نیز از تکاپوهای مذهبی برحذر میداشت سبب شد که نه تنها آگاهیهای مذهبی این مردم به مرور سیر نزولی طی کند بلکه برخی بنیانهای مذهبی در این مناطق نیز از میان برود.

اولین سفیر ایران در تاجیکستان درباره جنبش اسلامی ازبکستان به منزله یکی از جریانهای مهم افراط گرا در منطقه عنوان کرد: در گذشته چهره هایی نظیر جمعه خان نمنگانی و طاهر یولداشف در رأس آن قرار داشته اند که البته هر دو کشته شده اند و در حال حاضر عثمان غازی رییس جنبش اسلامی ازبکستان است که در همین چند ماه اخیر اعلام کردند که ما با داعش متحد هستیم و وظیفه شرعی ماست که با داعش اتحاد داشته باشیم. از طرف دیگر تحولات را در قرقیزستان و قزاقستان داریم. ویدئویی که داعش در این مناطق منتشر کرد در ارتباط با تعلیم قزاق ها در عراق، منجر به شوک عجیبی در آسیای مرکزی شد؛ در قزاقستان و قرقیزستان تا حدودی نسبت به مفاهیم اسلامی، لیبرال بودند و انتظار نمیرفت که خطر افراط گرایی در این سطح این کشورها را نیز تهدید کند اما شاهدیم که این شرایط این کشورها نیز پدید آمده و البته از سوی حاکمیتهای این کشورها تلاش شده که این روندها کنترل شود.

او ادامه داد: تاجیکستان تنها کشوری بود که یک حزب اسلامی به کنشگری رسمی سیاسی دست زد و در واقع حزب نهضت اسلامی تاجیکستان با ریاست مرحوم سیدعبدالله نوری به تنها استثنا در میان جریانهای اسلامی در کشورهای آسیای مرکزی بدل شد که به کنش رسمی سیاسی در این کشورها دست زد. بر اساس مفاد تفاهمنامه صلح تاجیکستان که بخش عمده آن در نتیجه میانجیگریهای جمهوری اسلامی ایران حاصل شده بود، حزب نهضت اسلامی تاجیکستان سهم 30 درصدی از قدرت در حاکمیت سیاسی این کشور را در اختیار گرفت اما روندها در این کشور به سمتی رفت که سبب شد که این حزب به مرور تضعیف شود چنانکه در نهایت در انتخابات اخیر پارلمانی این کشور، حزب نهضت اسلامی موفق به کسب حتی یک کرسی نشد. این در حالیست که این حزب از ظرفیتهای برخوردای از دستکم چهل کرسی پارلمانی در این کشور برخوردار است اما فرجام آن چنین شده است. طبعا در چنین شرایطی است که آرام آرام جوانان تاجیکی که متاسفانه دسترسیهای اندکی نیز به آگاهیهای مذهبی دارند در حالیکه برخی از مفتی‌های این کشور نیز بسیار کم سواد هستند، خود را در شرایطی می یابند که درهای تکاپو در فضای سیاست رسمی این کشور نیز را به روی خود بسته میبینند و در نتیجه این وضعیت به راحتی جذب تبلیغات جریانهای افراط گرا میشوند.

رییس انجمن دوستی ایران و تاجیکستان با بیان اینکه بیش از یک میلیون جوان تاجیکی برای کسب و کار به روسیه رفته اند، بیان کرد: پولهای ارسالی این جوانان به تاجیکستان دو برابر بودجه کل تاجیکستان است اما جوانان تاجیک در روسیه از نظر شرایط زندگی، و مسایل روانی و روحی در بدترین شرایط به سر می‌برند چرا که به شدت تحقیر می‌شوند و تمام این عوامل می‌ تواند باعث گرایش هرچه بیش‌تر آنها به داعش شود و البته داعش هم تمام تلاش خود را برای برقراری ارتباط با این تاجیک‌های مقیم روسیه انجام می‌دهد تا آنها را جذب کند. افراط گرایان چچنی فعال در روسیه در انجام این فرآیند جذب نقش پررنگی دارند.

سفیر پیشین ایران در تاجیکستان با اشاره به دستمزدهای بالای اعضای داعش خاطرنشان کرد: داعش برای جذب نیرو دستمزدهای کلانی به اعضای خود می‌دهد برای مثال به یک جوان تاجیک در بدو پیوستن به این گروه یک کمک هزینه 35 هزار دلاری میدهد. در ضمن گمان نکنید که داعش تنها به دنبال جذب جنگجو است، خیر! آنها اعلام کرده اند که به نیروهای پزشک و مهندس و حتی نیروهای خدماتی نیاز دارند و صرفا به دنبال جنگجو نیستند. برای نمونه تاجیکها در قلمر داعش در ایست و بازرسیها نقش فعالی دارند و حتی یک تاجیک ریاست یکی از مناطق تحت سلطه داعش را در دست دارد. باید توجه داشت که تبلیغات و امکاناتی که داعش در اختیار افراد داوطلب همکاری با این گروه قرار میدهد باعث ‌شده که آن‌ها به دوستان و خانواده‌های خود از دستمزدهای بالای‌شان اطلاع داده و از آن‌ها هم بخواهند تا به داعش بپیوندند و این در حالیست که در تاجیکستان جوانان پس از گرفتن دیپلم بیکار هستند و بسیار در معیشت خویش درمانده میشوند.

مجتهدی شبستری در پایان بهترین و مهمترین رهیافت برای مقابله با افراط ‌گرایی را تبادل فرهنگی میان کشورهای منطقه دانست و افزود:‌ باید به تعاملات دانشجویی و کارهای فرهنگی تاکید کرد و همکاری‌های علمی، فرهنگی و دانشگاهی میان کشورهای منطقه را گسترش داد تا جوانان با علوم دینی و مشترکات فرهنگی یکدیگر آشنا شوند و با ارتقای سطح آگاهیهای ایشان چه در مسایل مذهبی و چه اجتماعی زمینه اغوای جوانان توسط جریانهای افراط گرا به حداقل کاهش یابد.

محسن محمدی رئیس اداره دوم مشترک المنافع وزارت امور خارجه در سخنرانی خود عدم آگاهی مناسب و عدم پاسخگویی علمای آسیای میانه به جوانان را یکی از مسببهای اصلی جذب آنها به گروه های افراطی دانست.

وی خاطرنشان ساخت که امروزه افراط گرایی از عوامل موثر در حاشیه امنیتی ایران است. متاسفانه امروز منطقه آسیای میانه و خاورمیانه با خطر جدی افراط گرایی مواجه هستند. او عنوان کرد: جریان های اسلامی در این منطقه به صورت مخفی حرکت خود را ادامه می دهد. در اینجا جریان حزب نهضت اسلامی در سال 1974 تاسیس شد و سال ها قبل تر از فروپاشی شوروی این گروه فعالیت خود را با ریاست مرحوم عبدالله نوری آغاز کرده بوده است. اگر بخواهیم تاثیرپذیری آسیای میانه از جریان های خارج منطقه را در نظر بگیریم اولین تاثیر، سایه اشغال افغانستان توسط شوروی بود.

رییس اداره دوم مشترک المنافع وزارت امور خارجه دومین واقعه تاثیرگذار را انقلاب اسلامی ایران دانست و بیان کرد: منطقه از افکار انقلاب اسلامی ایران تاثیر گرفت؛ البته در این اواخر است که جریانات تکفیری تاثیرات خودش را بر آسیای میانه گذاشته است.

محمدی درباره گرایش های اسلامی در منطقه آسیای مرکزی توضیح داد و افزود: گرایش‌های اسلامی در آسیای مرکزی به چند بخش تقسیم می‌ شوند؛ یکی اسلام سنتی و محافظه کار،‌ اسلام صوفیانه متکی به تربیت‌های شیوخ صوفی و گرایش اسماعیلیه در بدخشان است. هم‌چنین جریان‌های سلفی که خود به دو دسته میانه ‌رو و تندرو تقسیم می‌شوند.

رییس اداره دوم مشترک المنافع وزارت خارجه در بخش دیگری از صحبت‌هایش به بررسی افراط‌گرایی در افغانستان پرداخت و گفت:‌ دولت افغانستان برای برقراری امنیت در این کشور در صدد است تا موج اسلام‌گرایی افراطی و اعضای طالبان را به سمت مناطق شمالی افغانستان حرکت دهد تا جنوب این کشور را از جهادی و افراطیهای طالبان به ویژه اعضای خارجی آن پاکسازی کند. در نهایت نیز تلاش می‌کند تا این گروه‌ها را به سمت کشورهای آسیای میانه سوق دهد. هم‌چنین با توجه به امضای پیمان امنیتی اخیر و بی سابقه (از لحاظ سطوح همکاری) بین افغانستان و پاکستان به نظر می‌رسد پاکستان نیز سیاست‌های مشابه با این کشور را دنبال کند.

او ادامه داد: می‌ توان گفت که عمده فضای اسلامی در آسیای میانه، صوفی مسلک و به دور از شاخه و گرایش بوده است؛ البته به طور سنتی در قزاقستان و قرقیزستان گرایش به اسلام کمرنگ ‌تر از کشورهایی مانند ازبکستان و تاجیکستان بوده است. هم ‌چنین از دیگر مسایلی که در این منطقه تاکنون در فضای عمومی وجود داشته است نداشتن روحیه اعتراضی بوده که می‌توان آن را نتیجه حکومت کمونیستی دانست.

رییس اداره دوم مشترک المنافع وزارت امور خارجه اظهار کرد: یکی از مهم‌ ترین عواملی که باعث گسترش سلفی ‌گری در آسیای مرکزی می‌شود ناتوان بودن علمای مذهبی میانه‌ رو در پاسخ‌ دادن به سوالات دینی جوانان است که باعث می‌شود آنها‌ به کشورهایی مهاجرت کنند که سلفی ‌گری در آن ‌جا بسیار پر نفوذ است.

محمدی با اشاره به آشکار شدن فعالیت جریان‌های افراطی در قالبها و نسخه های جدید در منطقه خاورمیانه و آسیای میانه افزود: نداشتن محدودیت زمان و مکان از ویژگیهای جریانهای جدید افراط گرا در سطح بین المللی است که تبعات خود در منطقه آسیای مرکزی را نیز آشکار ساخته است. در واقع تشکیل جریان افراط از عناصر بین‌ المللی که در نوع خود بی ‌سابقه است و جذب مخاطبان بین المللی از جمله مهم ترین مشخصات این گروه‌ های افراطی است. وی هم ‌چنین خاطرنشان ساخت که برای اولین‌ بار است که یک جریان افراطی اسلامی برای خود ساختار حکومتی تشکیل می ‌دهد و این امر در کنار سایر موارد گفته شده حاکی از پیچیدگی جریان ‌های افراطی امروزه است.

رییس اداره دوم مشترک المنافع وزارت خارجه در پایان گفت:‌ فقر عمومی در کشورهای آسیای میانه موجب گسترش افراط گرایی در منطقه شده است. هم‌چنین وجود نظام‌های فرسوده سیاسی و قائم به فرد زمینه بروز و ظهور جنبش‌ های اجتماعی‌ را فراهم می‌کند که اقدامات آن‌ها خارج از کنترل دولت ‌ها خواهد بود.