شصت و سومین نشست تخصصی

روابط جمهوری آذربایجان و جمهوری اسلامی ایران

دوازده اسفند 1393

شصت و سومین نشست تخصصی برنامه اوراسیای مرکزی، با عنوان «روابط ایران و جمهوری آذربایجان؛ وضعیت کنونی و چشم‌انداز پیش‌رو»  12 اسفندماه 1393 در سالن مرکز مطالعات عالی بین‌المللی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران برگزار شد. سخنران این نشست آقای محسن پاک‌آیین سفیر جمهوری اسلامی ایران در جمهوری آذربایجان بود. در ابتدای نشست، خانم دکتر کولایی مدیر برنامه اوراسیای مرکزی پس از تشکر از مهمانانی که دعوت برنامه اوراسیای مرکزی را پذیرفته و در نشست حضور پیدا کرده‌اند، درباره‌ی اهمیت روابط تهران و باکو، مطالب کوتاهی به شرح زیر بیان کردند:

انتظار می‌رود با توجه به پیوندهای تاریخی، فرهنگی، مذهبی و جغرافیایی بین دو ایران و جمهوری آذربایجان، بر روی فرصت‌هایی که برای گسترش روابط وجود دارد از سوی مراکز علمی و تخصصی تمرکز شود. وجود بالاترین ترکیب جمعیتی شیعه در این کشور علائق خاصی را برای توسعه بیش از پیش روابط فراهم کرده است. فراز و نشیب‌های روابط دو کشور در دو دهه گذشته ما را ملزم کرده است تا توجه و دقت ویژه‌ای بر تحولات روابط دو کشور، در راستای تقویت منافع کشور داشته باشیم؛ تا در نهایت در نقش بازیگری مهم در منطقه‌ی قفقاز ظاهر شویم. مسائلی مانند دریای خزر، انرژی و حمل و نقل از جمله  مسائلی است که دو کشور می‌توانند در راستای آن همکاری نزدیک داشته باشند. در این نشست از نگاه کارشناسی دقیق آقای پاک آیین، با هدف بررسی تاریخچه روابط دو کشور و ضرورت‌های توسعه یافتن روابط ایران و جمهوری آذربایجان، استفاده می­کنیم؛ بویژه که این روابط به شدت تحت تاثیر عوامل منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای قرار دارد. امیدواریم که با عزم دولت‌ها و مردم دو سوی ارس، شاهد توسعه هر چه بیشتر روابط دو کشور باشیم.

آقای محسن پاک‌آیین پس از بیان نکاتی کلی در مورد اهمیت جمهوری آذربایجان به عنوان همسایه ایران، به تاریخچه‌ روابط ایران و جمهوری آذربایجان اشاره کردند.

تاریخچه روابط ایران و جمهوری آذربایجان

پس از فروپاشی اتحاد شوروی ابتدا تصور می‌شد که بهترین روابط از بین جمهوری تازه استقلال یافته، بین ایران و جمهوری آذربایجان با توجه به بسیاری از پیوندهای موجود، ایجاد خواهد شد. اما برخی عوامل در داخل جمهوری آذربایجان و موانعی در خارج مانند سیاست‌های آمریکا، غرب و تبلیغات اسراییل مانع تحقق این امر شد و نشیب‌های روابط دو کشور بیشتر از فرازهای آن شد. غرب و رژیم صهیونیستی ترفندهای بسیاری را مانند از اسلام و شیعه هراسی از نوع ایرانی، احتمال طرح  ادعاهای سرزمینی از سوی تهران، خطر رابطه ایران و ارمنستان از یک سو و اتحاد ایران روسیه و ارمنستان برای باکو دنبال کردند، تا دوستی دو کشور نهادینه نشود. در داخل جمهوری آذربایجان نیز گروه‌های قوم‌گرا و ملی‌گرایی (که نوعی شوونیسم را پیگیری می‌کردند)، سبب شده بود تا مسیر توسعه‌ی روابط منحرف شود.

با آمدن حیدر علی‌اف (که نگاه مثبت‌تری به ایران داشت) و کمک‌های فراوانی که از سوی تهران به جمهوری آذربایجان ارائه شد، برخی از مشکلات روابط تهران و باکو کاهش یافت. اما دوباره از سال 2007 و حتی پیش از آن، با پیدایش مسائل مانند دستیابی آذری‌ها به منابع گازی دریای خزر و انتقال گاز و خطوط راه آهن و ترانزیتی از مسیری غیر از ایران (با ملاحظه‌های سیاسی غرب) روابط بین دو کشور دوباره دچار نشیب‌ها و چالش‌های گوناگونی شد.

 التهاب در روابط تهران و باکو

آقای پاک‌آیین در ادامه‌ی سخنان خود بدترین دوران روابط بین دو کشور ایران و جمهوری آذربایجان را به موضوع «یورو ویژن» مربوط دانست. او دراین مورد گفت:

 برگزاری جشنواره «یورو ویژن» در جمهوری آذربایجان (که بخشی از روند غرب‌گرایی و اروپاگرایی باکو به شمار می‌رود)، با انتشار مصاحبه‌ی رهبر یکی از گروه‌های همجنس‌گرا مبنی بر برگزاری «رژه همجنس‌گرایی» در باکو، فضای عمومی و روابط دو کشور را به شدت ملتهب کرد. این موضوع هر چند از سوی دولت آذربایجان تایید نشد، اما در ایران حساسیت‌ها و واکنش‌های تندی مانند تظاهرات در مقابل سرگنسول‌گری جمهوری آذربایجان در تبریز و توهین‌ به مقام­های آذری را به دنبال داشت. نبود واکنش مطلوب از سوی دستگاه دیپلماسی ایران نیز مزید بر علت شد تا هم فضای رسانه‌ای و هم فضای عمومی دو کشور به شدت در مقابل هم جبهه‌گیری کنند و روابط به نقطه خیلی خطرناکی برسد.

منبع انتشار اخبار تحریک کننده به منابع صهیونیستی برمی‌گشت. آنها با شناسایی نقاط حساسیت‌زای دو کشور، فضای اطلاع‌رسانی و خبری را به گونه‌ای خطرناک سامان‌دهی کرده بودند؛ اگر چه از بسیاری از این اخبار از سوی آذری‌ها تایید نمی‌شد، اما از سوی ایرانی‌ها با شدت و حساسیت‌های منفی زیادی پیگیری می‌شد. ما بیشتر شاهد رویکرد تهدیدنگری از سوی ایران به جمهوری آذربایجان بودیم. شوکی که از جستار یادشده به روابط دو کشور وارد شد، مسئولین دو کشور را ملزم به چاره‌اندیشی کرد. در این مقطع اقدام­های زیر از سوی ایران انجام شد:

• توجیه مراجع و مراکز دینی در داخل ایران،
• تاکید بر لزوم تقویت روابط با همسایگان بویژه در زمان تحریم برای مقامات تهران،
• توجیه و مذاکره با عوامل تاثیرگذار بر افکار عمومی به ویژه رسانه‌ها در جمهوری آذربایجان،
• یادآوری اشتباهات آذری‌ها در برقراری روابط با رژیم صهیونیستی،
• توجیه میزان و سطح روابط ایران و ارمنستان، اعتمادسازی و عادی‌سازی در این زمینه برای مقام­های باکو

وضعیت کنونی روابط ایران و جمهوری آذربایجان:

سفیر ایران در باکو، وضعیت فعلی روابط تهران و باکو را این‌گونه تشریح کرد:

مجموعه اقدام اعتمادسازی که از سال 91 تا 92 انجام شد و توجه خاص دولت آقای روحانی به این مساله، سبب شد تا تهدید «یوروویژن» از بین برود و هر دو کشور به سوی بازسازی روابط حرکت کنند. به گونه‌ای که برای نخستین بار رئیس شورای عالی امنیت ملی جمهوری آذربایجان، به ایران سفر کرد. آقای جلیلی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران، نیز به باکو سفر کرد. رهبران مذهبی آذری پس از سفر به ایران با سران نظام و مراجع دینی دیدارهای خوبی را انجام دادند. وزاری خارجه دو کشور در برخی نشست ها با هم دیدار کردند.

بعد از روی کار آمدن دولت یازدهم و توجه جدی به همکاری و روابط نزدیک با همسایگان، سطح و میزان دیدارها در حد بی‌سابقه‌ای افزایش یافت. حضور مقام‌های آذری در مراسم تحلیف آقای روحانی، دیدار روسای جمهور در داووس، سفر الهام علی‌اف بعد از 8 سال به تهران، فعال شدن کمیسیون‌های اقتصادی بعد از حدود 4 سال تعطیلی، سفر دکتر روحانی به باکو و سایر دیدارها، سبب شد تا روند تبادل‌های دو کشور سرعت چشم‌گیری پیدا کند. به گونه‌ای که در 10 ماه گذشته روسای جمهور دو کشور 4 بار با هم دیدار کرده‌اند؛ نزدیک به 20 هیات بالاتر از سطح وزیر با هم مبادلاتی داشته‌اند؛ دیدارهای فراوانی بین هیات‌های پایین‌تر از سطح وزیر انجام شد. 15 سند همکاری تا کنون امضاء شده است و بزودی 5 سند دیگر هم امضا می‌شود. این گونه ارتباط‌ها و تبادل‌ها در 23 و 24 سال گذشته بی‌سابقه بوده است.

آقای پاک‌آیین بروز برخی عوامل و رخدادهایی بیرون از اراده‌ی دو کشور (مانند تهدیدهایی که تکفیری‌ها ابتدا علیه روسیه و سپس جمهوری آذربایجان بیان کرده‌اند، پیوستن حدود 700 نفر از آذری‌های به این گروه‌ها و واسطه‌گری آنکارا در این زمینه و حضور گروه‌های وهابی در مرز داغستان) را، نیز در هر چه نزدیک‌تر شدن تهران و باکو موثر دانست.

موضوع رفت‌آمدهای میان دو کشور امروزه نیز وضعیت بسیار خوبی پیدا کرده است. نزدیک به یک میلیون گردشگر آذری در سه حوزه‌ی سیاحتی، زیارتی و پزشکی به ایران می‌آیند. که یک سوم آنها برای امور درمانی به ایران سفر می‌کنند. این امر خود به امر اشتغال در داخل کشور کمک شایانی خواهد کرد. وضعیت مرز‌ها امروزه بسیار مطلوب است. هیات‌های خبری و خبرنگاری در استان‌های مرزی مشغول کار هستند. دیپلماسی علمی مانند سفر اساتید و دانشجوبان به هر دو کشور بین دو کشور رونق گرفته است. سطح پروازهای هوایی بین تهران و باکو نیز به حد خوبی رسیده است. مسئولین وزارت کشور ایران نیز در صدد برنامه‌ریزی هستند تا این ارتباطات را بیش از پیش افزون کنند.

تحول در سیاست خارجی جمهوری آذربایجان

سخنران نشست در تحلیل جهت‌گیری‌های نوین سیاست خارجی باکو گفت: بروز برخی رخدادها مانند روند افراطی‌گری بویژه از سوی تکفیری‌ها (که مقام‌های آذری را به شدت نگران کرده است) و بحران اوکراین سبب شد تا آذری‌ها به دو مساله روی بیاورند:

1. توجه جدی به تشیع به عنوان سدی در برابر افراطی‌گری‌ها؛
2. نزدیک شدن و روی آوردن به ایران و روسیه؛

سیاست خارجی باکو که به دلیل یک‌سری از عوامل، بویژه اشتباه­های ایران و روسیه در برخورد با باکو، دچار «منطقه‌گریزی» شده بود، در این زمان تا حدی متوقف شده است. بحران اوکراین نشان داد که روسیه باید مورد همچنان توجه دولت‌های منطقه باشد. انتقاد واشنگتن از سفر الهام علی‌اف به ایران و وضعیت حقوق بشر و دموکراسی در جمهوری آذربایجان، حمایت غرب از مخالفان دولت باکو و دخالت در امور داخلی این این کشور زمینه را دگرگونی‌ها در نگرش مقام‌های آذری در اشتباه بودن سیاست‌های غرب‌گرایانه‌ی‌شان، تا حد زیادی فراهم کرد. از دیگر سو حتی روابط کشورشان با غرب و اسرائیل دچار چالش شود. آذری‌های متوجه شدند که این غربی‌ها هستند که در کنار مخالفان جمهوری آذربایجان قرار گرفته‌اند نه جمهوری اسلامی ایران. واقعیت این است که پافشاری غرب در همراهی با مخالفان دولت باکو امری نیست که بتواند به راحتی روابط باکو و غرب را به حالت اولیه برگرداند. هر چند غربی‌ها سعی کردند با برخی سفرها از سردی بیشتر روابط جلوگیری کنند، اما این روند همچنان ادامه دارد. این مساله تا حدودی در ارتباط با اسراییل با اندکی تفاوت به گونه‌ای دیگر است، چراکه آنها بی‌درنگ دیدارهایی برای ترمیم روابط با آذری‌ها انجام دادند.

چشم‌انداز روابط ایران و جمهوری آذربایجان

سفیر ایران در باکو چشم‌انداز روابط تهران و باکو را این‌گونه بیان کرد که: هشیاری و اراده مقام­های دو کشور سبب شده تا تاثیر بازیگران بیرونی کمتر شود. آینده روابط تهران و باکو امیدوار کننده است. اعتمادسازی انجام شده در یک سال گذشته منجر به افزایش سطح روابط شده و امید می‌رود چشم‌انداز روابط در حوزه‌های سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، منطقه‌ای و بین‌المللی مثبت‌تر شود. بحران در روابط غرب و فدراسیون روسیه نیز سبب شده تا آذری‌ها موضوع­هایی مانند انتقال انرژی از مسیر ایران، مباحث ترانزیتی و اتمام خط راه آهن رشت – آستارا که مکمل راهروی شمال - جنوب هست، در دستور کار خود قرار دهند.

ایشان در پاسخ به سوال یکی از حضار گفت:

با توجه به وجود بسترها و زمینه‌های مناسب، در حوزه­های گردشگری، زیارتی و درمانی اقدام­های بسیار خوبی انجام شده و برنامه‌های متنوع دیگری نیز در در دست اقدام است. در حال حاضر نابسامانی‌های گذشته در حال برطرف­شدن هست. اعزام هیات‌های رسانه‌ای برای معرفی جذابیت‌های گردشگری استان‌های هم مرز با جمهوری آذربایجان، برگزاری همایش‌های گوناگون، برقراری خطوط حمل و نقل ریلی و جاده‌ای از جمله اقدام­هایی است که تاکنون انجام شده است.

ایشان در مورد وضعیت دیپلماسی علمی و آموزشی و بسترسازی برای گسترش روابط فرهنگی و آموزشی نیز گفت:

این واقعیتی است که هنوز این بخش مانند سایر بخش‌ها مورد توجه قرار نگرفته است، اما در 6 ماه گذشته اقدام­هایی انجام شده است تا این بخش نیز رونق بیشتری پیدا کند. از این رو سفرهایی از سوی مسئولین دانشگاه، اعضای هیات علمی و دانشجویان انجام شده است. ارتباط بین دانشگاه‌های تبریز با دانشگاه‌های باکو برقرار شده است. ما می پذیریم که رونق این حوزه می‌تواند پشتوانه‌ای برای گسترش روابط دو کشور باشد.

وی در پاسخ به این پرسش که ایران در مورد مساله‌ی پرواز پهبادهای رادارگریز اسراییل گفت:

 بعد از ورود پهباد اسراییلی، اولین موضوع‌گیری از سوی خود آنها انجام شد که اعلام کردند ما قصد داشتیم  توان خود را به نمایش بگذاریم. اما آذری‌ها بی‌درنگ آن را تکذیب کردند. این موضوع همچنان در دست بررسی است. اما اطمینان داریم که نیروهای امنیتی کشور در این زمینه برنامه‌ها و هوشیاری های خاص خود را دارند و در آینده شاهد تکرار این اتفاق نخواهیم بود.

آقای پاک‌آیین در پاسخ به پرسش دیگری مبنی بر چگونگی مدیریت کارشکنی‌های گذشته و موجود در روابط دو کشور (مانند یورو ویژن و قره‌باغ)  گفت:

با عنایت به اراده‌ی سیاسی جدی دو کشور (به ویژه از سوی دولت یازدهم) برای جلوگیری از پرداختن به حاشیه‌ها از یک سو و تمرکز بر فرصت‌ها و منافع مشترک از سوی دیگر، باید گفت که امیدواریم دیگر تهران و باکو درگیر مسائل حاشیه‌ای، که با دخالت منفی برخی کشورها مانند اسراییل نیز همراه هست، نخواهند شد.